ძირითადი მასალა
კურსი: დამამთავრებელი კლასების ბიოლოგია > თემა 9
გაკვეთილი 4: ეკოლოგიური ურთიერთქმედებებიეკოლოგიური ურთიერთქმედებების მიმოხილვა
საკვანძო ტერმინები
| ტერმინი | მნიშვნელობა |
|---|---|
| თანასაზოგადოება | ცალკეულ არეალში მობინადრე ყველა სახეობის ყველა პოპულაცია |
| სახეობათაშორისი ურთიერთქმედება | თანასაზოგადოებაში არსებული განსხვავებული სახეობების ურთიერთობები |
| დასაშვები სიმჭიდროვე (პოტენციური ტევადობა) | სახეობის პოპულაციის მაქსიმალური რიცხოვნობა, რომლის უზრუნველყოფაც შეუძლია გარემოს |
| კონკურენცია | ორი სახეობის ორგანიზმები ერთსა და იმავე შეზღუდულ რესურსებს იყენებენ და მათ უარყოფითი გავლენა აქვთ ერთმანეთზე |
| მტაცებლობა | ერთ-ერთი სახეობის წევრი (მტაცებელი) ჭამს სხვა ორგანიზმის (მსხვერპლის) სხეულის ნაწილს ან მთლიან სხეულს |
| ბალახისმჭამელობა | მტაცებლობის განსაკუთრებული შემთხვევა, რომლის დროსაც მსხვერპლი სახეობა მცენარეა |
| სიმბიოზი | სახეობათაშორისი ურთიერთქმედება, რომელშიც ორი სახეობა ერთად ცხოვრობს ხანგრძლივ, ახლო ურთიერთობაში |
| მუტუალიზმის | ორი სახეობის სიმბიოზური ურთიერთობა, რომელშიც ორივე სახეობა სარგებელს იღებს |
| კომენსალიზმი | ორი სახეობის სიმბიოზური ურთიერთობა, რომელშიც ერთი სახეობა სარგებელს იღებს, მეორეს კი ზიანი არ ადგება |
| პარაზიტიზმი | ორი სახეობის სიმბიოზური ურთიერთობა, რომელშიც ერთი სახეობა სარგებელს იღებს, მეორე კი ზიანდება |
ეკოლოგიური ურთიერთქმედებები
განსაზღვრულ არეალში ერთად მობინადრე ყველა განსხვავებული სახეობის პოპულაციები ეკოლოგიურ თანასაზოგადოებას ქმნიან.
თანასაზოგადოების ეკოლოგები შეისწავლიან იმას, თუ როგორ ურთიერთქმედებენ ეს განსხვავებული სახეობები ერთმანეთთან თანასაზოგადოებაში. ორი ან მეტი სახეობის ურთიერთქმედებას სახეობათაშორისი ურთიერთქმედება ეწოდება.
სახეობათაშორისი ურთიერთქმედებების სხვადასხვა სახეს განსხვავებული ეფექტები აქვს მათ წევრებზე. ეს ეფექტები შეიძლება იყოს დადებითი (+), უარყოფითი (-) ან ნეიტრალური (0).
კონკურენცია
სახეობათაშორისი კონკურენციის დროს ორი განსხვავებული სახეობის წევრები ერთსა და იმავე შეზღუდულ რესურსების იყენებენ და, შესაბამისად, ერთმანეთს კონკურენციას უწევენ მათთვის. კონკურენციას უაროფითი გავლენა აქვს ორივე სახეობაზე (-/- ურთიერთქმედება), რადგან თითოეული სახეობა უფრო კარგად გადარჩებოდა და გამრავლდებოდა, მეორე რომ არ არსებულიყო.
სახეობები კონკურირებენ, როდესაც მათ ურთიერთგადამფარავი ნიშები აქვთ, ანუ ურთიერთგადამფარავი ეკოლიგიური როლები და საჭიროებები გადარჩენისა და გამრავლებისთვის.
მტაცებლობა
მტაცებლობის დროს ერთ-ერთი სახეობის წევრი (მტაცებელი) ჭამს სხვა ორგანიზმის (მსხვერპლის) სხეულის ნაწილს ან მთლიან სხეულს (იქნება ეს ცოცხალი ორგანიზმი თუ უკვე მკვდარი). ამგვარი ურთიერთქმედება სასარგებლოა მტაცებლისთვის, თუმცა საზიანოა მსხვერპლისთვის (+/- ურთიერთქმედება). მტაცებლობაში შეიძლება ჩართული იყოს ცხოველთა ორი სახეობა, თუმცა აგრეთვე შეიძლება, საქმე გვქონდეს ცხოველთან ან მწერთან, რომელიც მოიხმარს მცენარის ნაწილს. ეს უკანასკნელი არის მტაცებლობის სახე, რომელსაც ბალახისმჭამელობას ვუწოდებთ.
სიმბიოზი
სიმბიოზი ზოგადი სახელია ისეთი სახეობათაშორისი ურთიერთქმედებებისა, რომელშიც ორი სახეობა ერთად ცხოვრობს ხანგრძლივ, ახლო ურთიერთობაში.
მუტუალიზმის დროს ორ სახეობას ხანგრძლივი ურთიერთობა აქვს, რომელიც ორივე მათგანისთვის სასარგებლოა (+/+ ურთიერთქმედება).
კომენსალიზმის დროს ორ სახეობას ხანგრძლივი ურთიერთობა აქვს, რომელიც ერთ-ერთი მათგანისთვის სასარგებლოა, მეორისთვის კი არავითარი სარგებელი თუ ზიანი არ მოაქვს (+/0 ურთიერთქმედება).
პარაზიტიზმის დროს ორ სახეობას აქვს ახლო, ხანგრძლივი ურთიერთობა, რომელიც ერთ-ერთი მხარისთვის, პარაზიტისთვის, სასარგებლოა, მეორისთვის კი, მასპინძელისთვის, საზიანო (+/- ურთიერთქმედება).
ეკოლოგიური ურთიერთქმედებების შეჯამება
| სახეობათაშორისი ურთიერთქმედება | ეფექტი I სახეობაზე | ეფექტი II სახეობაზე |
|---|---|---|
| კონკურენცია | - | - |
| მტაცებლობა/ბალახისმჭამელობა | + | - |
| მუტუალიზმი | + | + |
| კომენსალიზმი | + | 0 |
| პარაზიტიზმი | + | - |
პოპულაციის რეგულაცია
სახეობის პოპულაციის მაქსიმალური რიცხოვნობა, რომლის უზრუნველყოფაც შეუძლია გარემოს, არის დასაშვები სიმჭიდროვე.
ზოგადად, ნებისმიერი რესურსი, რომელიც მნიშვნელოვანია სახეობის გადარჩენისთვის, პოტენციურად შემზღუდველია. მცენარეებისთვის ასეთი საკვანძო რესურსებია წყალი, მზის სინათლე, საკვები ნივთიერებები და გასაზრდელად საჭირო სივრცე. ცხოველებისთვის მნიშვნელოვან რესურსებს შორისაა საკვები, წყალი, თავშესაფარი და ბინადრობის ადგილი.
ამ რესურსების შეზღუდული რაოდეობა კონკურენციას იწვევს. რესურსებისთვის კონკურენციამ შესაძლოა, არ იქონიოს გავლენა იმ პოპულაციებზე, რომლებიც თავიანთი დასაშვები სიმჭიდროვისგან ჯერ კიდევ შორს არიან, რადგან ასეთ დროს რესურსები საკმარისადაა და ყველა ინდივიდს შეუძლია, მიიღოს ის, რაც სჭირდება. მიუხედავად ამისა, პოპულაციის რიცხოვნობის ზრდასთან ერთად კონკურენციაც იზრდება.
ზემოთ მოცემულ გრაფიკზე ნაჩვენებია სელაპების პოპულაციის დასაშვები სიმჭიდროვე. ხშირად პოპულაციის რიცხოვნობის მრუდი შეიძლება ცოტათი გადაიხაროს, როდესაც იგი დასაშვებ სიმჭიდროვეს მიაღწევს (ქვემოთ ჩამოვიდეს ან ასცდეს მას). დასაშვები სიმჭიდროვის გარშემო მუდმივი რხევა იმაზე ხშირია რეალურ პოპულაციებში, ვიდრე იდეალურად სწორი ხაზის წარმოქმნა.
დაიმახსოვრეთ
- ყოველდღიურ ცხოვრებაში ტერმინ „სიმბიოზს“ ზოგჯერ ვიყენებთ ისეთი ურთიერთობის დასახასიათებლად, რომელშიც ორივე მხარე სარგებელს იღებს. მიუხედავად ამისა, ეკოლოგიაში სიმბიოზი უფრო ვრცელი კონცეფციაა და მოიცავს ახლო, ხანგრძლივ ურთიერთობებს, რომლებშიც მისი წევრების მრავალი სხვადასხვა დადებითი თუ უარყოფითი ეფექტი მოიაზრება.
- სიმბიოზური ურთიერთობები ყოველთვის ცხადად გამოკვეთილი არ არის. უნდა აღინიშნოს, რომ მრავალი მოჩვენებითი კომენსალიზმი სინამდვილეში ცოტათი მუტუალისტური ან ცოტათი პარაზიტულია, როდესაც მათ უფრო ახლოს ვაკვირდებით.მაგალითად, ბიოლოგები პოულობენ უფრო და უფრო მეტ მტკიცებულებას იმისა, რომ ჩვენს ორგანიზმში მობინადრე მიკრობები საკვანძო როლს ასრულებენ ჩვენს ჯანმრთელობაში, ჩვენ კი ძველად გვეგონა, რომ მიკრობებს არავითარი სარგებელი არ მოჰქონდათ ადამიანებისთვის!
- მართალია, პარაზიტიზმსაც და მტაცებლობასაც +/- ეფექტი აქვთ, მაგრამ ისინი ერთი და იგივე არ არის. მტაცებლობის (ან ბალახისმჭამელობის) დროს მტაცებელი მსხვერპლს მოიხმარს. პარაზიტიზმი მტაცებლობისგან იმით განსხვავდება, რომ უარყოფითი ზემოქმედების ქვეშ მყოფ სახეობას არავინ არ ჭამს ან კლავს ერთბაშად. გარდა ამისა, პარაზიტები, როგორც წესი, მასპინძელ ორგანიზმებზე მცირე ზომისანი არიან.მიუხედავად ამისა, ზუსტად ისე, როგორც სიმბიოზურ ურთიერთობებში, პარაზიტიზმსა და მტაცებლობას შორის არსებული ზღვარიც ბუნდოვანია. ორგანიზმები ზოგჯერ ამ ორს შორის გარდამავალ მდგომარეობაში არიან.
გსურთ, შეუერთდეთ დისკუსიას?
პოსტები ჯერ არ არის.