არამენდელისეული დამემკვიდრების მიმოხილვა

საკვანძო ტერმინები

ცალკეულ გენებთან დაკავშირებული განსხვავებები

• არასრული დომინანტობა. ზოგჯერ ორგანიზმში ორი სხვადასხვა ალელის არსებობისას მხოლოდ ერთი კი არა, ორივე გამოვლინდება გარეგნულად და მათ შორის შუალედური ფენოტიპი მიიღება.

  $C^W{C}^W$‍ (წითელი) და $C^R{C}^R$‍ (თეთრი) დევისპირების შეჯვარების ამსახველი დიაგრამა. F1 თაობის მცენარეები ვარდისფერია და $C^R{C}^W$‍ გენოტიპი აქვთ.

• კოდომინანტობა. ორგანიზმში არსებული ორი სხვადასხვა ალელი შეიძლება, ერთდროულად და სრულიად გამოვლინდეს, ნაცვლად მხოლოდ ერთის ან ორივეს შუალედური ფენოტიპის გამოვლენისა.

• მრავლობითი ალელიზმი. მენდელმა ბარდის გენების მხოლოდ ორი ალელი შეისწავლა, მაგრამ სინამდვილეში პოპულაციებში ხშირად ცალკეული გენები მრავალი სხვადასხვა ალელითაა წარმოდგენილი.

  ფერის განმსაზღვრელი C გენის ალელთა სერიები.

  • $CC$‍ გენოტიპის მქონე ბოცვერს შავი ბეწვი აქვს.
  • $c^{ch}$‍$c^{ch}$‍ ბოცვრის შეფერილობას შინშილა ეწოდება (მორუხო ბეწვი).
  • $c^h{c}^h$‍ ბოცვერს ჰიმალაიური შეფერილობა აქვს: თეთრი სხეული და მუქი ყურები, დრუნჩი, თათები და კუდი.
  • $cc$‍ ბოცვერი ალბინოსია და სრულიად თეთრი ბეწვი აქვს.

  ამის მაგალითია ბეწვის ფერის განმსაზღვრელი გენი ბოცვრებში ($C$‍ გენი), რომელსაც ოთხი გავრცელებული ალელი აქვს: $C$‍, $c^{ch}$‍, $c^h$‍ და $c$‍.
• პლეიოტროპიზმი. ზოგი გენი არა მხოლოდ ერთ, არამედ რამდენიმე სხვადასხვა ნიშან-თვისებაზე ახდენს გავლენას.

  პლეიოტროპიის მარტივი სქემატური ილუსტრაცია.

  პლეიოტროპიის დროს ერთი გენი მრავალ ნიშან-თვისებაზე ახდენს გავლენას (ნიშან-თვისება 1, 2 და 3).

  სათაური: ერთი გენი მრავალ ნიშან-თვისებაზე ახდენს გავლენას.

• ლეტალური ალელები. ზოგ გენს აქვს ალელები, რომლებიც ჰომოზიგოტურ ან ჰეტეროზიგოტურ მდგომარეობაში არსებობისას ორგანიზმის დაღუპვას იწვევენ.

  შეაჯვარეს $A^{Y}A$‍ გენოტიპის მქონე ორი ყვითელი თაგვი. ამ შეჯვარების პენეტის ცხრილი შემდეგნაირია:

  		$A^Y$‍	$A$‍
  $A^Y$‍		$A^Y$‍$A^Y$‍ (ემბრიონი კვდება)	$A^Y$‍$A$‍ (ყვითელი)
  $A$‍		$A^Y$‍$A$‍ (ყვითელი)	$A$‍$A$‍ (აგუტი/ყავისფერი)

  ცოცხლად დაბადებულ თაგვებში ყვითელი:ყავისფერი ბეწვის შეფარდებაა 2:1.

  ამის კლასიკური მაგალითია ლეტალური ყვითელი ალელი, სპონტანური მუტაცია თაგვებში, რომელიც ბეწვის ყვითლად შეფერვას იწვევს. ჰომოზიგოტი თაგვები ($A^Y{A}^Y$‍) განვითარების ადრეულ პერიოდშივე იღუპებიან. მიუხედავად იმისა, რომ ეს ალელი დომინანტურია, ლეტალური ალელი შეიძლება, დომინანტური ან რეცესიული იყოს და ჰომოზიგოტურ ან ჰეტეროზიგოტურ ორგანიზმში გამოვლინდეს.

პოლიგენური მემკვიდრეობითობა და გარემოს ეფექტები

• პოლიგენური მემკვიდრეობა. ზოგი ნიშან-თვისება პოლიგენურია, ანუ მათ ერთდროულად რამდენიმე გენი განსაზღვრავს. პოლიგენურ მემკვიდრეობაში ფენოტიპების მთელი სპექტრი იქმნება, ნაცვლად იმისა, რომ მხოლოდ რამდენიმე, მკაფიოდ ჩამოყალიბებული ვარიანტი გამოვლინდეს.

  ადამიანის კანის ფერის ცხრილი, რომელზეც პიგმენტაციის სპექტრია წარმოდგენილი

• გარემოს ეფექტები. სინამდვილეში ნიშან-თვისებათა უდიდესი ნაწილი არა მხოლოდ გენოტიპით, არამედ გარემოს ფაქტორებითაც განისაზღვრება. ეს ფაქტორები გავლენას ახდენენ იმაზე, თუ როგორ გამოვლინდება გენოტიპი ფენოტიპად.

  ცისფერი და ვარდისფერი ჰორტენზიები

ხშირი შეცდომები და მცდარი წარმოდგენები

• ზოგჯერ პლეიოტროპია და პოლიგენური დამემკვიდრება ერთმანეთში ერევათ.განსხვავება ამ ორს შორის ისაა, რომ პლეიოტროპიის დროს ერთი გენი განსაზღვრავს რამდენიმე ნიშან-თვისებას (მაგ. მარფანის სინდრომი), ხოლო პოლიგენური დამემკვიდრება ნიშნავს, რომ ერთ ნიშან-თვისებას განსაზღვრავს რამდენიმე გენი (მაგ. კანის პიგმენტაციას).
• კოდომინანტობა და არასრული დომინანტობა სხვადასხვა ცნებებია. კოდომინანტობის დროს არცერთი ალელი არ დომინანტობს მეორეზე, შესაბამისად ორივე თანაბრად ვლინდება ჰეტეროზიგოტში. არასრული დომინანტობის დროს შუალედური ჰეტეროზიგოტი მიიღება (მაგ. ვარდისფერი ყვავილი, როცა მშობლების ფენოტიპებია წითელი და თეთრი).