ძირითადი მასალა
კურსი: ბიოლოგია > თემა 27
გაკვეთილი 1: სისხლის მიმოქცევისა და სასუნთქი სისტემებისისხლის კომპონენტები
სისხლის შემადგენელი სხვადასხვა კომპონენტები. პლაზმა, სისხლის თეთრი უჯრედები, სისხლის წითელი უჯრედები, თრომბოციტები.
შესავალი
თუკი თითს გაიჭრით ან მუხლს გაიკაწრავთ, დაინახავთ სისხლის რამდენიმე პაწია წვეთს. ერთი შეხედვით შეიძლება, ჩანდეს, თითქოს ეს წვეთები ერთგვაროვანი წითელი სითხეა, საკვებისა თუ ჩვეულებრივი საღებავის მსგავსი. მიუხედავად ამისა, მათ თუ მიკროსკოპით დააკვირდებით, დაინახავთ, რომ თქვენი სისხლი, რეალურად, სითხისა და უჯრედების ნაზავია. და თუკი კიდევ უფრო ახლოდან მოახერხებთ დაკვირვებას, აღმოაჩენთ, რომ სითხეში უამრავი მაკრომოლეკულა (მაგალითად, ცილები) და იონი (მაგალითად, ნატრიუმი) დაცურავს. ყველა ეს კომპონენტი მნიშვნელოვანია იმ როლებისთვის, რომლებსაც სისხლი ასრულებს სხეულში.
რა არის სისხლი?
სისხლი, განმარტების თანახმად, არის სითხე, რომელიც მოძრაობს სისხლის მიმოქცევის სისტემის სისხლძარღვებში. ადამიანებში იგი მოიცავს პლაზმას (თხევად ნაწილს), სისხლის უჯრედებსა (მათ შორის, მის წითელ და თეთრ ნაირსახეებს) და უჯრედულ ფრაგმენტებს, რომლებსაც სისხლის ფირფიტები, იგივე თრომბოციტები, ეწოდება.
- პლაზმა სისხლის მთავარი კომპონენტია და ძირითადად წყლისგან შედგება, რომელშიც ცილები, იონები, საკვები ნივთიერებები და ნარჩენებია.
- სისხლის წითელი უჯრედები ჟანგბადისა და ნახშირორჟანგის გადატანაში მონაწილეობს.
- თრომბოციტები სისხლის კოაგულაციაზეა პასუხისმგებელი.
- სისხლის თეთრი უჯრედები იმუნური სისტემის ნაწილია და მონაწილეობს იმუნურ პასუხში.
უჯრედები და თრომბოციტები ადგენს ადამიანის სისხლის დაახლოებით
პლაზმა
პლაზმა, სისხლის თხევადი ნაწილი, შეგვიძლია, ცალკე გამოვყოთ, თუკი სისხლით სავსე სინჯარას მაღალ სიჩქარეზე დავატრიალებთ ცენტრიფუგაში. უფრო სქელი უჯრედები და თრომბოციტები სინჯარის ქვემოთ მოექცევა და წარმოქმნის წითელ და თეთრ შრეებს, პლაზმა კი მოექცევა სინჯარის ზემოთ და წარმოქმნის ყვითელ შრეს.
პლაზმის დაახლოებით
პლაზმაში არსებულ ზოგიერთ სხვა მოლეკულას უფრო სპეციალიზებული ფუნქციები აქვს. მაგალითად, ჰორმონები შორ მანძილზე მოქმედი სიგნალების როლს ასრულებს, ანტისხეულები ამოიცნობენ და ანეიტრალებენ პათოგენებს, სისხლის შედედების (კოაგულაციის) ფაქტორები კი ჭრილობების ადგილას სისხლის შედედებას იწვევენ (პლაზმას, რომელსაც სისხლის შედედების ფაქტორები გამოეცალა, სისხლის შრატი ეწოდება). პლაზმით გადაიტანება აგრეთვე ცხიმები, მაგალითად, ქოლესტეროლი, თუმცა მათ აუცილებლად თანმხლებ ცილებთან ერთად უნდა იმოძრაონ, რადგან წყალში არ იხსნებიან.
სისხლის წითელი უჯრედები
სისხლის წითელი უჯრედები, ანუ ერითროციტები, სპეციალიზებული უჯრედები, რომლებიც ცირკულირებს სხეულში და ქსოვილებს ჟანგბადს აწვდის. ადამიანებში სისხლის წითელი უჯრედები მცირე ზომისანი და ორმხრივად ჩაზნექილები არიან (ყველაზე წვრილი ცენტრში, მხოლოდ
ეს მახასიათებლები სისხლის წითელ უჯრედებს საშუალებას აძლევს, ეფექტურად შეასრულონ თავიანთი ამოცანა — ჟანგბადის ტრანსპორტირება. მცირე ზომა და ორმხრივად ჩაზნექილი ფორმა ზრდის ზედაპირის ფართობის მოცულობასთან შეფარდების მაჩვენებელს, რაც აუმჯობესებს აირების მიმოცვლას, ბირთვის არქონა კი დამატებით ადგილს ქმნის ჰემოგლობინისთვის — საკვანძო ცილისთვის, რომელიც ჟანგბადის ტრანსპორტისთვის გამოიყენება. მიტოქონდრიების არქონა სისხლის წითელ უჯრედებს საშუალებას აძლევს, არ დახარჯონ ის ჟანგბადი, რომელიც გადააქვთ, შესაბამისად, მაქსიმალური რაოდენობით მიიტანონ იგი სხეულის ქსოვილებამდე.
ფილტვებში სისხლის წითელი უჯრედები იღებენ ჟანგბადს და სხეულის დანარჩენ ნაწილში ცირკულირებისას გამოათავისუფლებენ მას ახლომდებარე ქსოვილებში. სისხლის წითელი უჯრედები აგრეთვე მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ ქსოვილებიდან უკან, ფილტვებში, ნახშირორჟანგის — ნარჩენი პროდუქტის — ტრანსპორტირებაში. ნახშირორჟანგის ნაწილი უშუალოდ ებმის ჰემოგლობინს, სისხლის წითელი უჯრედები კი ამავდროულად დაატარებენ იმ ფერმენტს, რომელიც ნახშირორჟანგს ბიკარბონატად აქცევს. ბიკარბონატი იხსნება პლაზმაში და გადაიტანება ფილტვებში, სადაც იგი კვლავ ნახშირორჟანგად იქცევა და გამოთავისუფლდება.
სისხლის წითელი უჯრედების სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა
თრომბოციტები და კოაგულაცია
სისხლის ფირფიტები, რომლებსაც ასევე თრომბოციტებს უწოდებენ, უჯრედული ფრაგმენტებია, რომლებიც სისხლის შედედებაში მონაწილეობენ. ისინი წარმოიქმნება, როდესაც დიდი უჯრედები, მეგაკარიოციტები, ნაწილებად იშლება. თითოეული მათგანი დაშლისას წარმოქმნის
როდესაც სისხლძარღვის ზედაპირი ზიანდება (მაგალითად, თუკი თითი გაიჭერით საკმარისად ღრმად საიმისოდ, რომ სისხლი წამოვიდეს), თრომბოციტები ჭრილობის ადგილას მიიზიდება, სადაც ისინი წარმოქმნიან წებოვან საცობს. თრომბოციტები ათავისუფლებენ სიგნალებს, რომლებიც არა მხოლოდ მიიზიდავს სხვა თრომბოციტებს და მათაც წებოვანს ხდის, არამედ აგრეთვე ააქტიურებს სიგნალების კასკადს, რომელიც საბოლოოდ ფიბრინოგენს, სისხლის პლაზმაში არსებულ წყალში ხსნად ცილას, გადაქმნის ფიბრინად (წყალში უხსნად ცილად). ფიბრინი წარმოქმნის ძაფისებრ სტრუქტურებს, რომლებიც ამტკიცებს თრომბოციტების საცობს, რის შედეგადაც წარმოიქმნება სისხლის შენადედი, რომელიც სისხლის შემდგომი დაკარგვისგან თავის არიდების საშუალებას იძლევა.
სისხლის თეთრი უჯრედები
სისხლის თეთრი უჯრედები, რომლებსაც ლეიკოციტები ეწოდება, გაცილებით უფრო იშვიათია, ვიდრე სისხლის წითელი უჯრედები, და სისხლში არსებული უჯრედების
სისხლის თეთრი უჯრედები ზომით წითლებზე უფრო დიდებია და, ამ უკანასკნელთაგან განსხვავებით, მათ ჩვეულებრივი ბირთვი და მიტოქონდრიები აქვს. არსებობს სისხლის თეთრი უჯრედების ხუთი მთავარი ტიპი, დაყოფილი ორ სხვადასხვა ჯგუფად, რომლებსაც სახელი იმის მიხედვით ეწოდა, თუ როგორები ჩანან ისინი მიკროსკოპში.
- ერთ-ერთი ჯგუფი, გრანულოციტები, მოიცავს ნეიტროფილებს, ეოზინოფილებსა და ბაზოფილებს, რომელთაგან თითოეულსაც ციტოპლაზმაში გრანულები აქვს, როდესაც მათ ვღებავთ და მიკროსკოპში ვაკვირდებით.
- მეორე ჯგუფი, აგრანულოციტები, მოიცავს მონოციტებსა და ლიმფოციტებს, რომლებსაც ციტოპლაზმაში არ აქვთ გრანულები.
თითოეული ტიპის სისხლის თეთრ უჯრედს მნიშვნელოვანი როლი აქვს დაცვაში. მაგალითად, ზოგიერთი მათგანი პათოგენების შთანთქმასა და დაშლაში იღებს მონაწილეობას, ზოგი კი სპეციფიკურ მიკროორგანიზმებს ამოიცნობს და მათ წინააღმდეგ იმუნურ პასუხს მიმართავს. სხვადასხვა ტიპის სისხლის თეთრ უჯრედებს განსხვავებული სიცოცხლის ხანგრძლივობა აქვს — ზოგი რამდენიმე საათი ცხოვრობს, ზოგი კი — რამდენიმე წელი. ახალი უჯრედები ძირითადად ძვლის ტვინში წარმოიქმნება (თუმცა ზოგი თიმუსში, ლიმფურ კვანძებსა და ელენთაში წარმოიქმნება და ყალიბდება).
ღეროვანი უჯრედები და სისხლის უჯრედების წარმოება
სისხლის წითელი უჯრედები, სისხლის თეთრი უჯრედები და თრომბოციტების წარმომქმნელი უჯრედები — ყველა მომდინარეობს საერთო წინამორბედისგან: ჰემატოპოეტური ღეროვანი უჯრედისგან.
ღეროვანი უჯრედების განმასხვავებელი თვისება ისაა, რომ ისინი ასიმეტრიულად იყოფიან. ეს ნიშნავს, რომ ერთ-ერთი შვილეული უჯრედი იმავე ტიპის ღეროვან უჯრედად რჩება, ხოლო მეორე შვილეული უჯრედი ახალ იდენტობას იძენს. ძვლის ტვინში არსებული ჰემატოპოეტური ღეროვანი უჯრედების შემთხვევაში ერთ-ერთი შვილეული უჯრედი კვლავ ჰემატოპოეტური ღეროვანი უჯრედია, მეორე კი სხვა ტიპის ღეროვანი უჯრედი ხდება: ან მიელოიდური ღეროვანი უჯრედი, ან ლიმფოიდური ღეროვანი უჯრედი.
მიელოიდური ღეროვანი უჯრედები და ლიმფოიდური ღეროვანი უჯრედები ასევე ასიმეტრიულად იყოფიან, მათ შვილეულთაგან არაღეროვანუჯრედიანები კი წარმოქმნიან სისხლის ზრდასრულ უჯრედულ ტიპებს. მიელოიდური ღეროვანი უჯრედები დასაბამს აძლევენ სისხლის წითელ უჯრედებს, თრომბოციტებსა და სისხლის თეთრი უჯრედების რამდენიმე ტიპს, ხოლო ლიმფოიდური ღეროვანი უჯრედები წარმოქმნიან სისხლის თეთრი უჯრედების ერთ-ერთ ტიპს — ლიმფოციტებს.
ჰემატოპოეტური, მიელოიდური და ლიმფოიდური ღეროვანი უჯრედები ადამიანის მთელი სიცოცხლის განმავლობაში იყოფიან, წარმოქმნიან სისხლის ახალ უჯრედებს, რომლებიც ანაცვლებს ძველებსა და უკვე ძალაგამოლეულებს.
გსურთ, შეუერთდეთ დისკუსიას?
რომელ ქსოვილს მიეკუთვნება სისხლი(3 მოწონება)
რომელ ორგანოიდებს შეიცავს ერითროციტი და რომელს არა? მოცემული ტექსტიდან ვგებულობთ რომ არ შეიცავს ბირთვს და მიტოქონდრიებს ზრდასრულ ასაკში, მაინტერესებს შეიცავს თუ არა ენდოპლაზმურ ბადეს რიბოსომებს და სინთეზდება თუ არა ცილები ამ უჯრედში, მაგალითად ჰემოგლობინი? ასევე როგორ ცოცხლობს ეს უჯრედი 120 დღე თუ მას ბირთვი არ გააჩნია?(2 მოწონება)- ერითროციტი სრულ მომწიფებამდე რამდენიმე ფაზას გადის. ერითრობლასტში, რომელსაც ბირთვი აქვს, იწყება ჰემოგლობინის სინთეზი. ერითრობლასტი კარგავს ბირთვს, ასევე ზოგიერთ ორგანოიდს და გარდაიქმნება რეტიკულოციტად, რომელსაც ჯერ კიდევ აქვს რიბოსომები და მცირე რაოდენობით კვლავ ასინთეზებს ჰემოგლობინს. რეტიკულოციტი 3 დღე იმყოფება ძვლის წითელ ტვინში, შემდეგ გადადის სისხლში და სრულ მომწიფებას ანდომებს 1-2 დღე. ამ პერიოდის განმავლობაში რეტიკულოციტი კარგავს დარჩენილ ორგანოიდებს და გარდაიქმნება ზრდასრულ ერითროციტად.(1 მოწონება)