If you're seeing this message, it means we're having trouble loading external resources on our website.

თუ ვებფილტრს იყენებთ, დარწმუნდით, რომ *.kastatic.org და *.kasandbox.org დომენები არ არის დაბლოკილი.

ძირითადი მასალა

სახეობათა ამტანობის საზღვრები

აბიოტური (არაცოცხალი) ფაქტორები, რომლებიც ზემოქმედებენ იმაზე, თუ სად შეუძლიათ სახეობებს ცხოვრება.
სიცოცხლე დედამიწაზე თითქმის ყველგან გვხვდება, თუმცა იგი მთელი პლანეტის მასშტაბით თანაბრად არაა განაწილებული. განსხვავებულ არეალებში განსხვავებული სახეობები გვხვდებიან; ზოგ სახეობას ურთიერთგადამფარავი არეალი აქვს, სხვებს — არა. თითოეულ სახეობას აქვს წყება გარემო პირობებისა, რომლებშიც მას საუკეთესოდ შეუძლია გადარჩენა და გამრავლება. გასაკვირი არაა, რომ ეს პირობები სწორედ ისეთებია, რომელთა მიმართაც სახეობა საუკეთესოდაა ადაპტირებული. სახეობათა ბინადრობის არეალს მრავალი სხვადასხვა ფიზიკური, აბიოტური (არაცოცხალი) ფაქტორი განაპირობებს, მათ შორის ტემპერატურა, ტენიანობა, ნიადაგის ქიმიური შემადგენლობა, pH, მარილიანობა და ჟანგბადის დონეები.
გეოგრაფიულ გავრცელების არეალთან ერთად სახეობებს აქვთ ამტანობის საზღვრები აბიოტური ფიზიკური პირობების მიმართ. სხვა სიტყვებით, მათ შეუძლიათ, აიტანონ ცალკეული ფაქტორის განსაზღვრული დიაპაზონი (გადარჩნენ მის ფარგლებში), თუმცა ისინი ვერ გადარჩებიან, თუკი ეს ფაქტორი ძალიან დიდი ოდენობითაა ან ძალიან მცირეთი. მაგალითად, ავიღოთ ტემპერატურა. თეთრ დათვებს მშვენივრად შეუძლიათ გადარჩენა დაბალი ტემპერატურის პირობებში, თუმცა ტროპიკებში ისინი გადახურებისგან დაიღუპებოდნენ.
მეორე მხრივ, ჟირაფი თავს მშვენივრად გრძნობს აფრიკის ცხელ სავანაში, თუმცა იგი მალევე გაიყინებოდა და მოკვდებოდა არქტიკაში. ეს მაგალითი ამტანობის საზღვრების მნიშვნელოვან ასპექტებს გვიჩვენებს — სხვადასხვა ტიპის ორგანიზმებს ამტანობის განსხვავებული საზღვრები აქვთ ერთისა და იმავე ფაქტორის მიმართ. მეტიც, ცალკეული ინდივიდის ამტანობის საზღვარი შეიძლება, შეიცვალოს დროთა განმავლობაში; მაგალითად, ზოგიერთი სახეობის ორაგული სიცოცხლეს მტკნარ წყლებში იწყებს, შემდეგ ოკეანეში მიგრირებს, ბოლოს კი უბრუნდება მშობლიურ წყლებს და იქ მრავლდება. ორაგული მარილიანობის (მარილის შემცველობის) უზარმაზარ ცვლილებებს იტანს იმ განსხვავებულ წყლებში, რომლებშიც უწევს სიცოცხლის განმავლობაში „მოგზაურობა“, აგრეთვე წყლის ტემპერატურის მრავალ ცვლილებას უძლებს.
კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ასპექტია ის, რომ ამტანობის საზღვრები ყველა ორგანიზმს აქვს — მიკრობებს, სოკოებს, მცენარეებსა და ცხოველებს, მათ შორის ადამიანებს. მართალია, ადამიანურმა ტექნოლოგიებმა მოგვცა იმის საშუალება, რომ ექსტრემალურ გარემოებში მოვახერხოთ ცხოვრება და მუშაობა, მაგრამ ადამიანები მაინც იყინებიან სიცივისგან, იღუპებიან მზის დარტყმისგან, იხრჩობიან, იგუდებიან და იხოცებიან მჟავის ზემოქმედებისა თუ სასმელი წყლის სიმცირისგან. ჩვენი თავდაცვითი ტექნოლოგიები და ამ ფაქტორების სიმცირისა თუ სიჭარბისადმი ჩვენი ტოლერანტობა მხოლოდ ამას ახერხებს — ამტანობის საზღვრებს იქით ჩვენ არ შეგვიძლია გადარჩენა.
ბიოლოგები ხშირად არიან დაინტერესებულნი გარემოს სხვადასხვაგვარი ფაქტორების მიმართ განსხვავებული სახეობების ამტანობის საზღვრების შესწავლაში. თუკი დახაზავთ გრაფიკს იმისა, თუ რომელიმე მოცემული ფაქტორის საზღვრების რა ნაწილში რამდენი ინდივიდი ცხოვრობს, თითქმის ყოველთვის მიიღებთ ზარის ფორმის მრუდს. თვალი შეავლეთ ამტანობის საზღვრების ქვემოთ მოცებულ ორ მრუდს. ჰორიზონტალური ღერძი შეიძლება, იყოს რომელიმე აბიოტური ფაქტორი (გარემო პირობა), თუმცა ამჯერად, მოდით, ვთქვათ, რომ ეს მტკნარი წყლის ტბებში არსებული ჟანგბადის დონეებია. თუკი თევზის ცალკეულ სახეობას შეისწავლით, ვთქვათ, Fundulus notatus-ს, შეგიძლიათ, გახვიდეთ და გაზომოთ ჟანგბადის დონე ყველა იმ ტბისა, რომლებშიც ეს თევზი გვხვდება, აგრეთვე დაითვალოთ ამ სახეობის ინდივიდთა რაოდენობა. როდესაც თქვენი მონაცემების გრაფიკს ააგებთ, იგი დაახლოებით ისეთივე იქნება, როგორიც გრაფიკი 1-ია. ეს გრაფიკი გვეუბნება, რომ Fundulus notatus-ების უმრავლესობა ცხოვრობს ჟანგბადის საზღვრების შუა ნაწილში; მრუდი სწორედ ამ ნაწილშია ყველაზე მაღალი. შუა ნაწილიდან ჟანგბადის დაბალ დონეებზე რომ ჩამოდიხართ (მარცხნივ) ან მაღალ დონეებზე რომ ადიხართ (მარჯვნივ), მრუდი ასეთი მაღალი აღარაა — უფრო ნაკლები ინდივიდი გვხვდება იმ ტბებში, რომლებშიც ჟანგბადის უფრო დაბალი ან მაღალი შემცველობაა. და თუკი ჟანგბადის დონე უკიდურესად დაბალი ან მაღალია, ეს სცდება სახეობის ამტანობის საზღვრებს და ასეთ ტბებში საერთოდ აღარ გვხვდება Fundulus notatus.
ახლა კი, შეხედეთ გრაფიკ 2-ს, რომელიც ასახავს ჟანგბადის ამტანობის საზღვრების მრუდს თევზების სხვა სახეობისთვის, ამ შეთხვევაში Cyprinella venusta-სთვის.
რას გვეუბნება გრაფიკი 2 ამ ორი სახეობის, Fundulus notatus-სა და Cyprinella venusta-ს, შესახებ? Cyprinella venusta-ს ჟანგბადის დონისადმი ამტანობის უფრო ვიწრო ზღვრები აქვს, ვიდრე Fundulus notatus-ს. Cyprinella venusta-ს გადარჩენა და გაზრდა შეუძლია ჟანგბადის დონეების უფრო ვიწრო ფარგლებში, ამიტომ შეგვიძლია, დავასკვნათ, რომ მისი გეოგრაფიული გავრცელების არეალი უფრო შეზღუდულია; იგი ისე ფართოდ ვერ გავრცელდება, როგორც Fundulus notatus, რადგან, მაგალითად, იგი ვერ მოახერხებს ნორმალურად არსებობას ისეთ უძრავ ტბორებში, რომლებსაც ჟანგბადის დაბალი შემცველობა აქვს. კარგად თუ დააკვირდებით, აგრეთვე შენიშნავთ, რომ Cyprinella venusta-ის მრუდის პიკი ოდნავ უფრო მარჯვნივაა, ვიდრე Fundulus notatus-ის მრუდის პიკი. ეს ნიშნავს, რომ Fundulus notatus-ებთან შედარებით Cyprinella venusta თავს უფრო კარგად გრძნობს ისეთ წყალში, რომელიც უფრო მეტადაა გაჯერებული ჟანგბადით.
ორივე გრაფიკზე ზარის ფორმის მრუდებია გამოსახული. მრუდის ეს ფორმა დამახასიათებელია, როდესაც ამტანობის საზღვრების გრაფიკებს ვაგებთ. საინტერესოა, რომ ასეთი ფორმის მრუდები ასახავს იმ მდგომარეობას, რომელსაც ნორმალური განაწილება ეწოდება. გარკვეულწილად იმის თქმაც შეიძლება, რომ ეს „ოქროსთმიანი გოგონას მრუდია“ (ინგლ. Goldilocks; გოგონა სამი დათვის ზღაპრიდან) — იგი გვიჩვენებს იმას, თუ როგორი პირობებია იდეალური ამა თუ იმ სახეობისთვის: არც მთლად ცხელი, არც მთლად ცივი; არც მთლად მარილიანი, არც მთლად უმარილო; არც მთლად სველი, არც მთლად მშრალი. პირობების ცალკეული ტიპების მიმართ ეს პრეფერენციები და საჭიროებები დიდწილად განსაზღვრავს სახეობათა განაწილებას პლანეტაზე. ეს საკმაოდ კომპლექსური ხდება, როდესაც განვიხილავთ რამდენიმე აბიოტურ ფაქტორს, რომლებიც ერთდროულად ზემოქმედებენ მოცემულ ინდივიდსა თუ სახეობაზე.

გსურთ, შეუერთდეთ დისკუსიას?

პოსტები ჯერ არ არის.
გესმით ინგლისური? დააწკაპუნეთ აქ და გაეცანით განხილვას ხანის აკადემიის ინგლისურენოვან გვერდზე.